Quận công Đậu Bá Toàn sinh năm Canh Tý 1720 trong một gia đình quý tộc ở Gia Lâm, Kinh Bắc. Ông là người có tư chất thông minh, tài trí nhanh nhẹn, có tài cả văn lẫn võ nhưng đặc biệt yêu thích việc binh. Năm 20 tuổi ông gia nhập vào đội quân binh dưới sự chỉ huy của Quận Huy Hoàng Đình Bảo.   

Quận Huy Hoàng Đình Bảo nhận thấy Đậu Bá Toàn là một người có tài võ nghệ, biết cách tổ chức, Quận Huy giao cho ông trông coi vùng đất Thanh Chương ( Thuộc phủ Đức Thọ), chiêu tập binh mã, chăm lo sản xuất để cung cấp lương thực cho quân binh. Trong thời gian ông về trấn thủ vùng Thanh Chương đã giúp nhân dân ổn định cuộc sống, bổ sung lực lượng trai đinh, cung cấp lương thảo cho quân đội của triều đình vua Lê. Quận Huy rất hài lòng về Đậu Bá Toàn.

      Đến những năm 20 của thế kỷ XVIII, bộ máy quan lại Lê- Trịnh dần dần rơi vào khủng hoảng. Thuế khóa nặng nề, lũ lụt, hạn hán liên tiếp xảy ra khiến cuộc sống của nhân dân rơi vào cảnh cùng cực. Điều đó đã dẫn đến bùng nổ các cuộc nổi dậy của nông dân. Nổi bật là cuộc khởi nghĩa Tây Sơn năm 1771. Tháng 7/1788, vua tôi Lê Chiêu Thống chạy đi cầu viện nhà Thanh hòng đánh bại quân Tây Sơn đã làm dẫy lên làn sóng cẵm phấn trong nhân dân.

Nghi thức hành lễ do hội NCT chủ trì

Khi quân Thanh ào ạt tấn công vào nước ta, Nguyễn Huệ lên ngôi hoàng đế ( niên hiệu là Quang Trung) rồi lập tức tiến quân ra Bắc. Quang Trung đến Nghệ An, ở lại đây một thời gian để chiêu mộ thêm quân. Quận công Đậu bá Toàn mang theo số trai đinh trong vùng gia nhập vào quân đội của vua Quang Trung kéo ra bắc tiêu diệt quân Thanh, bảo vệ quê hương, đất nước. Vua Quang Trung đã chia quân thành 04 đạo quân. Quận công Đậu Bá Toàn theo đạo thứ hai do Đô đốc Đặng Tiến Đông chỉ huy đánh vào đồn Khương Thượng.

Hội người cao tuổi thực hành nghi lễ

Sau chiến thắng đánh bại quân Thanh, vua Quang Trung đã phong ông làm tướng quân chỉ huy. Nhưng đến năm 1790, do tuổi cao sức yếu nên Đậu Bá Toàn xin về trí sĩ tại vùng đất Thanh Chương, Nghệ An. Được chuẩn y, ông cùng con trai và hai người con gái ( vợ ông đã mất không rõ ở đâu) về ở thôn Bào Quan ( tên cũ của thôn Bảo Đức). Thôn Bảo Đức lúc này dân cư còn khá thưa thớt, đồng ruộng ít ỏi, sản lượng lương thực thấp nên đời sống nhân dân gặp nhiều khó khăn.

Mặt trước của đền thờ Quận công trong ngày lễ

Trước tình hình đó, Quận công Đậu Bá Toàn đã xác định mở rộng diện tích canh tác, tìm nhiều giống cây trồng thích hợp với vùng đất này. Quận công Đậu Bá Toàn đã huy động số binh lính đi theo cùng bà con tổ chức phát hoang cây cỏ, khai khẩn đất hoang, mở rộng diện tích đất trồng, Bên cạnh đó ông cũng ra sức kêu gọi dân nghèo tứ xứ về đây quần tụ, làm ăn sinh sống. Quận công Đậu Bá Toàn được nhân dân trong vùng xem như vị thủ lĩnh, tôn làm “ trùm trưởng”. Cũng vì dân tứ xứ theo về ngày một đông, diện tích quần cư, diện tích canh tác ngày một mở rộng nên dần dần từ một thôn cũ  thôn Bảo Đức đã lập ra nhiều thôn mới như thôn Mô Vĩnh, Lai Nhã, Thanh Chử, Bàn Thạch, Thịnh Đại, Ná Điền. Đến thời nhà Nguyễn, triều vua Gia Long đã chia 7 thôn này thành 7 làng , mỗi làng đều có một triện đồng. Chính vì vậy sau này triều đình Khải Định năm thứ 2 (1917) đã ban sắc giao cho các làng này “ cùng phụng sự vị thần: Lê triều đặc tiến, phù quốc thượng tướng quân, tả phủ đô đốc, hùng đôn duệ quận công Đậu tướng công vô cùng linh ứng”.

Rất đông người dân đến dự lễ

    Tài trí, tâm lực của Quận công còn được biết đến nhờ chiến công tìm và dẫn voi chiến bị lạc của nữ tướng Bùi thị Xuân về. Nhờ những đóng góp trong cuộc chiến chống quân Thanh cùng việc khai khẩn đất đai, xây dựng cuộc sống ấm no cho người dân, năm 1791 ông được triều vua Quang Trung phong chức thượng tướng quân.

Quận công Đậu Bá Toàn mất ngày 28/1 năm Mậu Ngọ 1798. Sau khi ông mất, nhân dân đã táng ông tại thôn Bảo Đức cũ nay là thôn Đức Thanh xã Thanh Quả và tôn làm thần, lập đền thờ phụng, truy tặng danh hiệu “ Bản thôn thành hoàng báo ứng quan phủ Quận”. Về sau qua các triều đại phong kiến, xét thấy công lao giúp nước, hộ dân và sự linh ứng của thần nên các triều đại phong kiến đã ban 09 sắc phong với hiệu bụt thờ: “ Dực vận tán trị, công thần đặc tấn phù quốc thượng tướng quân, nam quân đô đốc, Toàn quận công thượng trụ quốc Đậu tướng công lịch triều sắc phong kim triều da tặng chi mỹ tự tối linh tôn thần”.

Cổng Tam Quan (xây dựng sắp hoàn thành)

    Đền Quan Quận trở thành nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh làng xã, là công trình văn hóa phục vụ và đáp ứng nhu cầu thăm viếng, tưởng niệm người có công với dân với nước, gắn với tín ngưỡng thờ thần của cộng đồng dân cư rộng lớn.

Ghi nhận những công lao to lớn của quận công Đậu Bá Toàn Ngày 2/3/2011 UBND tỉnh nghệ an ra quyết định số 539 cấp bằng công nhận di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh

Bằng xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh

    Trong những năm trở lại đây, Đền thờ Quận công Đậu Bá Toàn tiếp tục được Đảng và Nhà nước các cấp quan tâm, đông đảo các tổ chức, cá nhân cung tiến để tu bổ, phục hồi. Hàng năm cứ vào ngày 28/1 âm lịch, trong tiết thanh minh đã tổ chức lễ giổ Quận công Đậu Bá Toàn. Hàng ngàn lượt nhân dân và du khách thập phương đến phúng viếng chiêm bái tưởng nhớ công đức của Ngài và cầu mong mọi sự tốt lành, bình an, ấm no, hạnh phúc.

Nhân dân đến chiêm bái và dâng hương

                                                                                                                 Bài, ảnh: Nguyễn Hải Châu